Велимир Жерновски
Работен наслов: # Шарена Револуција!?<
/Контекстуални предизвици на граѓанскиот отпор и уметниковиот активизам во Р. Македонија 2008 – 2016/
Истражување кое не е истражување преку една архива која не е архива
“… Црните дупки не се толку црни како што се насликани. Тие не се вечни затвори како што некогаш се мислело. Работите може да излезеат од црната дупка, и кон надвор, а можно и кон друг универзум. Значи, ако чувствуваш дека си во црна дупка, не се откажувај. Има излез! “
Стивен Хокинг
Го започнувам овој текст со епиграф, со извадок од едно предавање на професорот Стивен Хокинг во Шведска пред речиси две години и истиот стои како предзнак на сѐ што работам во овој период. Па така заклучокот ќе дојде на самиот почеток за да даде тон на она што следи. Затворени во еден меѓупростор, се обидуваме да погледнеме наназад, да рефлектираме на она што се случи и да претпоставиме кон што води истото. Ова е текст изграден врз архива која не е архива, но во секој случај е текст кој станува архива. Тука ништо не е како што изгледа, а сепак се бори да опстои како релевантен приказ на едно време и еден простор. Како и темите кои ги допира, секогаш се наоѓаме на некои граници на „реалноста“ што тоа и да значи. Така што ако овој текст ви се чини како да сте во црна дупка, не се откажувајте, има излез!
Критикувајќи го Фројд во „Archive Fever – A Freudian Impression” Дерида го отвора проблемот со институциализирањето на архивите, посочувајќи дека „По востановената пракса, Exerque (епиграфот) работи со цитати. Да цитираш пред почетокот е да дадеш тон преку резонанса од неколку зборови, значења или форми од кои ќе се постави сцената…“ од каде го препознава уредувањето на архивите уште пред истите да почнат да функционираат преку воспоставување на ред и правила или како тој вели „…Оттука натаму се поставува законот и воспоставува ред, дури ова да значи дека ќе се отелотвори себеси со именување на проблемот, односно, субјектот…“ продолжувајќи до констатацијата дека „…И како проблем тука, започнувајќи од Exerque е насилството врз самата архива, како архива, како архивско насилство.“ Во овој текст Дерида доаѓа до развивање на три тези кои се јавуваат како критика на фројдовиот концепт за архивата (archai ), но во контекст на мојата работа ќе завршам со цитат од истиот текст каде тој вели „Нагонот на смртта (death drive) има намера да ја уништи хипомнезистичката архива, освен ако таа не биде маскирана, измислена, насликана, испечатена, репрезентирана како идол на сопствената вистина во сликата…“
Резултатот од ова истражување првично беше замислен како еден опширен пресек односно анализа на кратки интервјуа со поканети учесници /соработници кои на три кратки прашања требаше да одговорат со прецизни и кратки одговори од кои јас понатаму би извлекол заклучоци за ситуацијата во која моментално се наоѓа граѓанското движење и уметниковата практика вткаена во овој социјален процес. Но, јас сосема изумив, а требаше да тргнам првенствено од себе и своето искуство, дека луѓето на чија соработка се надевав се истите оние кои десет години се на улиците на Скопје, а и по улиците на другите градови. Тоа се истите луѓе кои десет години протестираат и посветено ја реобмислуваат, креираат и практикуваат новата (алтернативна) културна практика. Заборавив на момент дека по којзнае кој пат некој им се обраќа да придонесат кон некакво истражување преку себепреиспитување и објективна анализа на сопствениот неуспех. Преку процесот на комуникација ја почувствував, првенствено преку моето искуство, замореноста од ова постојано преиспитување на нашиот неуспех и начинот на кој гледаме кон нашата вклученост во граѓанскиот отпор во најширока смисла на поимот. Оттука некако се наметна и самата методологија на истражувањето односно согледав еден процеп низ кој можеби очигледно ќе се промени пристапот кон проблемот, но од друга страна ќе назначи еден поинаков резултат за периодот опфатен од истражувањето и ќе отвори една порелевантна слика за состојбите и проблемите со кои се соочуваме. Методологијата изградена во и преку процесот на истражување.
Преку едно вакво промислување на проблемите со кои се соочив, а кои и донекаде беа очекувани, решив дека можеби враќањето кон најприродната комуникација со моите пријатели, односно со оние со кои некако „случајно“ останав во контакт на темата која првенствено ја предложив се оние со и преку кои ќе го изградам овој текст. Бидејќи секој од нас, кој на каков било начин придонесе во креирање на овие нови референци на релациите на отпор и моќ во Македонија се релевантен приказ на една поширока слика за чувствата кои сите колетивно ги носиме во нашата меморија. Оттука би се навратил на мојата почетна цел на истражувањето предложена на конкурсот на АИКА Македонија каде велам „Од ова истражување треба да произлезе еден вид на кураторско-уметнички продукт кој би подразбирал хронолошки деконструирана архива на податоци, слики, размислувања и факти придобиени од соговорниците како и од медиумските и сите други јавно достапни архиви. Текстуално-визуелна архива на една посветена борба која од корен го промени македонското општесво и ангажираните уметникови видови пратктика и која во целост ја промени политичката мисла и одговорност воопшто.“ Од каде веднаш станува јасна несразмерноста на резултатите во овој текст со поставената цел која некако контрастно на она што по сѐ изгледа го носиме како колективно чувство бара места од кои како зрак на надеж би се извлекле некакви проблесоци за креирање на некаква друга во моментов „незамислива“ идност. Што ќе рече дека дури и преку еден структуиран пристап на истражување се наоѓаме немоќни да извлечеме некои други, некои поцврсти столбови на оптимизам и станува очигледно дека нашата себерефлексија по којзнае кој пат ќе не доведе до поимите на неуспех и меланхолија.
Но, да се вратиме на темата која сепак останува иста и доаѓа од истите места на промислување на релациите на отпор и моќ, но можеби во една поинаква како вели Дерида „маскирана, измислена, насликана, испечатена, репрезентирана како идол на сопствената вистина во сликата“. Дека сепак отпорот сфатен како една перформативна реакција на насилниот говор и секојдневното реално, политичко и физичко насилство нѐ става во една неблагодарна позиција на преиспитување на јазикот и граматиката со кои се служиме и преку тоа на нашиот однос кон отпорот. „… Дали ја прифаќаме идејата дека говорот кој ранува/повредува е можно применлив на еден единствен субјект и акт? Доколку прифатиме такво правно ограничување на мислата – граматиката бара одговорност – како појдовна точка, она што е загубено од политичката точка на повредата кога дискурсот на политиката ќе стане целосно минимизиран на правни барања? Навистина, кога политичкиот дискурс е целосно претопен во правниот дискурс, значењето на политичката опозиција ризикува да биде редуцирано на акт на прогонство… “. Оваа позиција на Батлер која сосема случајно се проткајува во една широка палета на нашиот социјално ангажиран процес и во голема мера може да помогне кон читањето на контекстуалните односно перформативни предизвици кои одново и одново се јавуваат како реакција на еден ваков насилен политички дискурс. За немисливоста на отпорот и концептите поврзани со поимите на солидарност во својот текст – Откога имаме свои држави, револуцијата не е на повидок, а е своевиден придонес кон ова истражување Љиљана Неделковска вели „Ален Бадију има еден текст насловен ‘Што е термидорист?‘ во кој зборува за француските ‘нови филозофи‘ кои од револуционерниот период на Франција прават немислива политика. Бадију со терминот ‘термидорист‘ одредува една субјективност, во исто време, ‘единствена и типична, субјектувност чиј простор е престанокот‘, престанокот на сè она што во себе содржи некаква еманципаторска или револуционерна идеја.“ Една ваква позиција несомнено се врзува во голема мера со политиките на неуспехот и во локалниот контекст опфатен со ова истражување и посочува некаква референцијалност кон повторно големите револуции на другиот. Во книгата „Политики на немисливото“ – вовед во нефашистичкиoт живот проф. Јелисавета Благојевиќ аргументира „Да се мисли значи да се мисли ‘нешто‘, но истовремено да се мисли ‘место‘ од кое нештото се мисли. Тие кои мислат мораат и самите да бидат мислени – доведени во прашање преку тоа мислење. Во секој друг случај, мислењето останува мислење на ‘веќе даденото‘, понуденото, догматското, она што нам ни е “на патот“ и што на мислењето му се нуди – мислење на познатото.“ Потоа таа вели „…Сепак тоа ‘познато‘ мислење не е нешто што нам ни е однапред дадено, не ‘во‘ светот, тоа е и само можно како последица на некои идеолошки и политички барања.“ Па во тој контекст ќе се вратам на текстот на Неделковска „… Во ваква состојба на немисливост, навистина е невозможно да се иницира било каква насока на промени. Потребни се напори на сите нивоа на општественото, економското, културното и политичкото живеење за да повторно се ‘легализира‘ мислењето. Потребно е да се пронајдат нови форми на политички живот, да се поддржат нови движења кои би поттикнале една поинаква етика, спротивна на оваа пропагандна ‘машка‘, ‘патријахална‘, ‘авторитарна‘: една етика на загриженост и кршливост за каква што се залага францускиот социолог Филип Коркиф. Потребно е повторно да се инвестира и во дискурсот на солидарноста, но не како во некаква реторичка, рекламна фигура, туку како во една од ‘најсубверзивните методи‘ како што тоа го предлага уметницата Сања Ивековиќ.“
***
Бидејќи ова истражување ги опфаќа поимите и проблемите кои произлегуваат од судирот помеѓу граѓанскиот отпор и уметниковиот активизам во време на перманентни протести против центрите на моќ, а и некако природно се поставуваат границите на периодот на граѓанскиот активизам во Македонија, па оттаму прашањата кои ги поставив на моите соговорници беа доста едноставни од една страна, но и комплексни во исто време, или како што би рекол Фуко „…На пример, за да дознаеме што нашето општество подразбира под ‘нормално‘, можеби треба да истражиме што се случува во полето на ненормалното.“
Првото прашање се однесуваше на конкретни перформативно/уметнички настани кои ги поместија границите на граѓанскиот отпор и начинот на практикувањето на протест воопшто и добив два одговори кои некако како и во реалното време ги поставија столбовите на проблемите но и предизвиците кои произлегуваат од нашето дејствување. Во својот недовршен текст (така самиот ми посочи) „Перформативноста на другиот“ Кочо Андоновски вели „ Она што мене ми остава голем впечаток се три точки на препознавање. Првата е протестот во март 2008 против изградбата на црква на главниот плоштад во Скопје. Целата ситуација некако го предвиде понатамошното развивање на исклучивоста со која се соочивме. Од една страна, ние сакавме да направиме перформанс на просторот кој требаше да биде нова црква. Да го обележиме и со поставување на луѓе во тој простор, да укажеме на затвореноста која се закануваше да го оптовари плоштадот, вклучувајќи ја националната и верска исклучивост која се заговараше со тој „проект“. Додека на студентите од Архитектонскиот факултет главните забелешки им беа архитектонско-урбанистички, моите и на многу мои пријатели и соучесници на протестите забелешките им беа заради длабоката поделба и омраза која ќе се развиеше со реализацијата на проектот ‘црква на плоштад‘. Она што не го очекувавме е перформативноста и агресијата која дојде од ‘другата‘ страна. Ние видовме една поворка во црковна процесија, која со крстови, црковни знамиња, кандила и попови преку Камениот мост дојде на плоштад и ја запоседна локацијата на која ние сакавме да го изведеме нашиот перформанс. Не само што ја ‘зазедоа‘ локацијата, туку и агресивно со закана за физичко насилство не бркаа од плоштадот, прогласувајќи го за нивна ‘своина‘. Таквата подготвеност и прецизност на акцијата не ми правеше многу смисла во тоа време, а сега со откритието за прислушувањата ми е јасно како се случи тоа. Она што тогаш се претстави како ‘моќна‘ визуелизација, моќна во својата закана, инквизиција, беше згусната слика на сѐ што ќе ја разори државата во следните години.“
Ова некако во основа ги дефинира нашите понатамошни заложби и инсистирања кон некаков отпор бидејќи колку и да не сакаме да признаеме целокупното наше понатамошно делување ќе биде предодредено преку перформативноста на другиот. Ќе се навратам подоцна на текстот на Кочо, но морам тука да предочам дел од одговорите на Биљана Димитрова која само ја потврдува оваа по сѐ игледа нулта позиција каде како „Биг бенг“ сѐ почнува и на некој начин сѐ завршува оставајќи само ехо во понатамошните облици на борба. Биљана го започнува својот текст вака „ Март 2009 година, нашата прва и последна колективна меморија за востание, коешто впрочем и така се нарече себеси ПРВОТО АРХИТЕКТОНСКО ВОСТАНИЕ за Скопје. Истото во својата срж го зема перформативниот чин како начин на отпор. И иако истиот неуспешно се реализираше заради ревносната христијанско-партиска толпа која ја бранеше македонштината од курви и комуњари во својата замисла имаше поставување на “востаниците” во вид на коцка чија цел беше да ја покаже нефункционалноста и нарушувањето на секуларноста на државата загарантирана со уставот односно јасно покажување на ставот дека единствено мораториум на градба на црква на плоштадот Македонија е прифатлив за востаниците. За жал, збирштината од црковни и партиски заслепеници ја избуткаа толпата збунети востаници и со насилство ја истераа од плоштадот. Останаа само неколку скинати плакати со слоганот НЕ ГО СИЛУВАЈТЕ СКОПЈЕ. Таму почна и заврши приказната за востанието. Неколку последователни критички текстови и неколку настани се појавија во социјалните медиуми, но не се појави капацитет за здружен отпор. Оние кои беа потпишани како организатори на настанот останаа сами да се застапуваат себеси пред основниот суд, а немилиот настан се послабо одекнуваше низ чаршиските муабети. Неколку изданија на книги, неколку трибини и неверувањето за капацитетот на насилство кој се крие кај патриотите го одбележаа овој немил настан – воедно и почеток и крај на нашата локална историја на отпор. Иако не смеам, а да не забележам дека од тој момент се почесто уметниците го внесоа барокот и антиката како редовен дискурс во нивните визуелни обраќања кон публиката. Тек-тук почнаа да се јавуваат разни уметнички групи кои го демонстрираа отпорот на секојдневните случувања особено во поглед на кич архитектурата, но ниту едно од нив не успеа да одржи континуитет до денес.“ Оттука би се навратил на еден разговор со Кочо каде тој ми рече: нас нѐ ни преостана ништо друго освен перформативно да реагираме на ситуациите бидејќи ‘нивниот‘ перформанс на самиот почеток ни даде до знаење за моќта со која располага државата и во тој момент веќе сѐ беше завршено! Иако и двајцата кон овој настан се навраќаат како кон еден ултимативен пример на тоа како нашиот неуспех триумфира уште во својот зародиш. Интересно е тоа што и двајцата сепак посочуваат некои други изблици на сила и отпор, но сепак со еден предзнак на отпор и перформативност која доаѓа од репресираноста, која доаѓа од најтемните простори на социјалното опстојување. Морам да констатирам дека станува збор за една референцијалност која нѐ носи до најтемните моменти на историјата на човештвото, еден перформативен акт кој се обраќа не до центрите на моќ туку до пошироките маси и повикува на солидарност со отпорот како и со загрозените и изгубените животи во овој период. Тоа несомнено ме навраќа на времињата на големата криза со сидата во САД и акциите кои во тој период на безизлезност се репрезентираат во јавниот простор. Квир нација го започнува својот Манифест со реченицата: „Нема ништо на планетава Земја што го оправдува, заштитува или што го охрабрува твоето постоење. Вистинско чудо е тоа што стоиш овде и ги читаш овие зборови. Ти, по сите правила треба да си мртов.“ Во истата линија се размислувањата и на двајцата мои соговорници. Андоновски во својот текст ќе продолжи „Втората точка на препознавање ми се нападите на ЛГБТИ Центарот за поддршка, односно протестите кои ги правевме пред Основното јавно обвинителство заради нападите. После нападите, перформативноста на нашиот одговор уште повеќе ми го зацврстува впечатокот дека ние одговаравме на ‘перформативноста на другиот‘, кој беше многу агресивен и не ни даде можност за поинаков одговор. Во суштина сега гледам на тоа како на ‘изнудена креативност‘. Или ќе возвратиш во иста мера, што би значело леење на крв, или перформативно, како што ние направивме, ќе се бориш за сопствената вистина. Оттука не можев целосно да се договорам со себе дали ние сме креативни или бевме принудени на такви акции. И кој е покреативен и ефективен тука? Агресијата или одговорот? Испадна, одговорот.“ За разлика од него Димитрова посочува сосема различни протести, но јасно се гледа поврзаноста на концептите кои се јавуваат како места на отпор и нивната би рекол рефлексивна појавност во јавниот простор, па Димитрова издвојува „Особено значаен перформативен акт за мене, кој освен фолклорниот занос во себе содржеше и едно морничаво реплицирање на суровата стварност беа протестите кои се случуваа по повод убиството на Мартин Нешковски на истиот плоштад Македонија. Учесниците носеа црни ќеси со кои се обидуваа да ја обелоденат веста за смртта на еден млад живот и со тоа да допрат до пошироките маси, односно да испровоцираат револт и отпор демонстрирајќи како и низ нив моменталните министри ќе згазат на патот до собранието. Иако последователните настани го направија своето кревајќи го настанот на ниво на шоу и спектакл кој во себе ги изгуби соодветниот гнев и револт, сепак направи поместувања во разбирањето на бенефитите кои еден перформативен чин може да ги донесе како конкретна акција во општествен простор.“ Овие примери беа некако најочигледно посочени во одговорите и секако се можеби едни од најрелевантните во контекст на потребите на овој текст. Но, сепак останува фактот дека понатаму, разгледувајќи го останатиот период опфатен со прашалникот кај сите тројца да ги наречам соговорници преовладува неизбежната нишка на меланхолија на неуспех на сопствените очекувања. Биљана во овој дел заклучува: „ Оттогаш, па сѐ до сега не добив ниту еден тригер на создавање на колективна меморија иако и самата бев дел учесник или пак шетач по улиците низ Скопје. Со сите последователни настани па сѐ до Шарената револуција, која во својот наслов ја содржи нејзината описна дефиниција, како сублимат на орнаменти кои освен своето естетско значење не предизвикаа никаква понатамошна акција, не постоеше никакво поместување во однос на реализацијата на простест како начин на израз на колективен револт, освен спорадични улични фестивали кои промовираа нови познанства и активисти во јавноста. “
Второто и третото прашање се однесуваа токму на грешките со кои се соочивме, каде се местата каде потклекна граѓанскиот отпор, што е она во што потфрливме и какви можности отвораат протестите за идно промислување на политичкото и естетското/уметничкото делување, но во голема мера одговорите се проткаени низ веќе презентираните ставови. Па, за да дојдеме до некакво заокружување би се задржал со една „компаративна“ ако во овој момент може да се каже анализа на согледувањата на моите тројца соговорници околу „кулминацијата“ на отпорот отелотворена во „Шарената Револуција“. И тука би започнал со Димитрова која отвора еден многу важен дел од оваа наша одисеја, а тоа нѐ враќа кон прашањата на архивите, културното наследство, меморијата. Прашање кое и институцијално го постави уметникот Сашо Станојковиќ кој поднесе барање до Управата за заштита на културното наследство и Н.У. Конзерваторски центар Скопје, за Шарената револуција да се прогласи за културно наследство. Во едно од интервјуата по повод овој акт Станојковиќ посочува „…Со предлог-барањето сакав да укажам на опасноста од трајно исчезнување и бришење од колективната меморија на овој исклучителен историски настан за Македонија, што сегашната власт се обидува да го постигне и со маргинализирањето на обележувањето на анти-фашистичкото минато и спомениците посветени на тој период.“ Во тој контекст Димитрова вели „Во периодов сме сведоци како моменталната власт успеа да најде доволно јаки средства кои ќе ја избришат Шарената револуција. Значи од неа нема да остане запаметен ниту поразот. Секое лето носи нов пораз. Ако револуциите ги почнуваме со првите кокичиња, веќе во лето приоритет е морето. Што е и нормално, секој работник има право на годишен одмор, доколку револуцијата му е работа. Но можеби ако ни стане јасно дека ја усвоивме револуцијата во нејзиниот фолклор и дека постои разлика помеѓу феноменот „критична маса на точак“ и „протест“ односно дека она што ни фали е покажување на гневот кон надвор, во општествениот простор од каде што доаѓа и дека тоа е одговорност на секој поединечно, можеби ќе се создаде база за цврсти колективи кои ќе останат континуирани низ времето со капацитет да се соочат со сите душевни заболувања и трауми последица на насилството на овој квази систем на криминалци. Сите ние сме жрвти на насилство, отаде скрмоноста и нашите добри намери, треба да ги признаеме своите трауми и болки, а гневот да го прикажеме автентично низ континуитет кој јасно ќе ја прераскаже нашата лична и колективна историја.“ Но, кај Андоновски сепак се наѕира некаков би рекол прикриен оптимизам, но во субверзивните делувања тоа е една сосема легитимна пракса, игра на наизменично пласирање на сопствената несигурна положба па тој вели „ Третата точка на препознавање ми е Шарената револуција. Перформативноста, колоритноста и „здушувањето“ во таков еден неповторлив амбиент е навистина точка на топење. Во оваа фаза веќе се губи важноста на тоа кој е „одговорен“, агресорот или одговорот. Таквата експлозија на солидарност и заедништво е јасно дека мора да донесе промени. Агресијата веќе тука е повеќе кај одговорот. Таквото „прекршување“ ја носи смислата на „ситуациска активност“. Некаков вид на „арт комунизам“ или „војна на боите“. Од каде би го завршил овој дел на текстот преку одговорите што надвор од некаква интервју – интеракција ги даде Неделковска: „… Но, се разбира, не може да се очекува дека потребата за системски општествени реформи институционално ќе се иницира во услови на потполна општествена, политичка и културна корумпираност. Затоа политиката на отпорот и политиката на барањето за радикални, коренити промени треба постојано, секојдневно да се практикува, без прекин. Шарената револуција во период од неколку месеци практикуваше една таква форма на перманентен притисок врз институциите на власта, но за жал не успеа да остане „верна“ на сопствената „креативно-де(кон)структивна“ енергија. Потклекна и се повлече пред партиските (изборни) калкулации.
И еве, повторно се наоѓаме пред истиот избор во кој сме заглавени повеќе од две децении: за кое зло да се гласа?; за помалото или поголемото? Но, сега оптоварени и со мачното чувство и сознание дека пропуштивме добра прилика да ги натераме партиите, ако ништо друго, барем вистински да се замислат околу начинот на кој што се спроведува и се дели моќта и позицијата на власт.
И така, наместо револуција (шарена, а не црвена!?) добивме, според зборовите на Арсим Зеколи (кои што ги прочитав, ми се чини, на Фејсбук), ШАРЕНА ПРОСТИТУЦИЈА. А револуцијата, а со неа и радикално критичката уметност, нека почекаат некои други, „подобри“ времиња. Ние сега имаме поважна работа. Треба да се врати долгот.
Trackbacks/Pingbacks